Trước tác của văn hào Nguyễn Văn Vĩnh còn ở trong tình trạng tản mát

Trọng Thành -RFA

Nghe (14:08)

Một trong số những nhân vật xuất chúng được giới trí thức và rất đông người Việt Nam đầu và giữa thế kỷ trước ghi nhận đã có những đóng góp rất lớn trong cuộc hiện đại hóa văn hóa Việt Nam là Nguyễn Văn Vĩnh (1882-1936). Oái oăm thay, ông lại là một trong những người còn rất ít được biết đến đối với công chúng đương đại. Theo nhiều nhà nghiên cứu, trước tác của học giả Nguyễn Văn Vĩnh hiện đang ở tình trạng tản mát và có nguy cơ bị mất mát, hủy hoại.

Lịch sử Việt Nam giai đoạn cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX có một ý nghĩa hệ trọng, được ví như bản lề của một cuộc chuyển hóa quyết liệt ; nhiều thay đổi dữ dội đã diễn ra trong lòng chế độ thuộc địa và bảo hộ Pháp đưa xã hội Việt Nam, từ một vương quốc nằm trong quỹ đạo của đế chế Trung Hoa, bước vào kỷ nguyên hiện đại.

Một trong số những nhân vật xuất chúng được giới trí thức và đông đảo người Việt Nam đầu và giữa thế kỷ trước ghi nhận đã có những đóng góp rất lớn trong cuộc chuyển hóa này là Nguyễn Văn Vĩnh. Oái oăm thay, ông lại là một trong những người còn rất ít được biết đến đối với công chúng Việt Nam, đặc biệt ở miền Bắc Việt Nam trước năm 1975 và sau năm 1975 trên toàn quốc. Quan niệm chính thống trong một thời gian dài đã lên án Nguyễn Văn Vĩnh, vì bị coi là người cộng tác với chính quyền thực dân trên phương diện văn hóa.

Thời gian trôi qua, mối quan hệ giữa các quốc gia liên quan đã có nhiều thay đổi, từ đối địch chuyển thành bè bạn, nhu cầu hiểu biết khách quan về lịch sử tăng lên… ; thái độ đánh giá cực đoan và hẹp hòi đối với các nhân vật lịch sử, vốn chịu búa rìu của quan niệm chính trị chính thống một thời, đã và đang bị vượt qua. Cuộc đời dấn thân vì sự nghiệp phát triển chữ Quốc ngữ và truyền bá các giá trị của nền văn minh phương Tây, chủ yếu là văn minh Pháp của Nguyễn Văn Vĩnh, đang dần dần sống lại, và ngày càng trở thành một đối tượng hấp dẫn đối với giới chuyên môn, cũng như công chúng rộng rãi.

Năm 2007 ra đời bộ phim về Nguyễn Văn Vĩnh mang tên « Mạn đàm về người man di hiện đại », bốn tập, dài 215 phút, do đạo diễn Trần Văn Thủy và nhà quay phim Nguyễn Sỹ Bằng thực hiện, với sự cộng tác và đài thọ của gia tộc văn hào, đặc biệt là người cháu nội, ông Nguyễn Lân Bình, cũng là người xây dựng kịch bản cho phim. Năm 2007 cũng là năm kỷ niệm 100 năm ra đời của Đông Kinh Nghĩa Thục (1907), phong trào hiện đại hóa đầu tiên ở Việt Nam, mà Nguyễn Văn Vĩnh là một nhân vật quan trọng. 2007 cũng là dịp 100 năm ra đời của tờ Đăng Cổ Tùng báo (tờ báo đầu tiên bằng quốc ngữ ở miền Bắc Việt Nam), do ông François-Henri Schneider người Pháp sáng lập, và chính Nguyễn Văn Vĩnh làm chủ bút.

Nhiều nỗ lực sưu tầm và giới thiệu trước tác của văn hào đã được thực hiện, đặc biệt do gia tộc Nguyễn Văn Vĩnh và một số nhà nghiên cứu, sưu tập. Trong số những nghiên cứu công phu gần đây phải nhắc đến luận án tiến sĩ của nhà nghiên cứu người Pháp Emmanuelle Affidi mang tựa đề « Ðông Dương Tạp Chí (1913-1919), une tentative de diffusion du discours et de la science de l’Occident au Tonkin : l’interculturalité, un enjeu colonial entre savoir et pouvoir (1906-1936) » (tạm dịch là :Ðông Dương Tạp Chí (1913-1919), một nỗ lực truyền bá các hiểu biết và khoa học Phương Tây tại Bắc Kỳ : quan hệ liên văn hóa – một cuộc chơi giữa tri thức và quyền lực thời thực dân [1906-1936]). Luận án dày 793 trang này được bảo vệ năm 2006 tại đại học Paris Diderot – Paris 7. Đông Dương Tạp chí, như chúng ta biết, là một ấn phẩm được nhiều nhà nghiên cứu Việt Nam đầu thế kỷ ghi nhận có vai trò quyết định trong việc nâng tầm chữ Quốc ngữ, trở thành một ngôn ngữ chính thức tại Việt Nam, thay thế cho chữ Hán. Bên cạnh đó, điều mà nhà nghiên cứu Emmanuelle Affidi muốn lý giải, qua luận án này, là vai trò độc nhất vô nhị của Nguyễn Văn Vĩnh trong việc truyền bá các hiểu biết và giá trị của văn minh phương Tây hiện đại, đặc biệt qua việc dịch sang chữ Quốc ngữ nhiều tác phẩm tiêu biểu của nền văn chương Pháp. 

Ngược lại, như ghi nhận của nhà sưu tầm Nguyễn Lân Bình : " (...) Nguyễn Văn Vĩnh rất chú trọng không phải chỉ dịch các tác phẩm văn học hoặc triết học từ tiếng Pháp sang tiếng Việt nhằm đem đến sự nhận thức mới cho người Việt Nam, mà ông còn cố gắng chọn lọc các tác phẩm trong kho tàng ít ỏi của văn hóa Việt Nam thời đó để dịch sang tiếng Pháp với mục đích chứng minh và giúp người Pháp hiểu được tâm hồn người Nam", đặc biệt với kiệt tác Truyện Kiều. 

« Nước Nam ta mai sau này, hay dở cũng ở chữ quốc-ngữ » (lời tựa Tam Quốc Chí bản dịch tiếng Việt 1909), câu nói nổi tiếng của Nguyễn Văn Vĩnh được nhiều người truyền tụng - một kêu gọi hành động mang dáng dấp của một lời tiên tri -, vẫn còn là một thách đố chứa đầy bí ẩn đối với việc nhận thức về tiếng Việt, trong quá trình đột biến để trở thành một ngôn ngữ quốc gia.

Những trước tác của Nguyễn Văn Vĩnh đã đóng góp như thế nào vào việc « cách mạng » chữ Quốc ngữ ? Bên cạnh những thành công của chữ Quốc ngữ ít ai phủ nhận, những vấn nạn của nền văn hóa Việt Nam đương đại, những vấn đề mà tiếng Việt hiện nay phải đối mặt trước các trào lưu đe dọa sự tồn tại của một ngôn ngữ mang tính chuẩn mực… và cả nhiều giới hạn của tiếng Việt phải chăng không phải không có ít nhiều gốc rễ ngay từ giai đoạn hình thành ngôn ngữ quốc gia mới này ?…

Trong thời gian gần đây tại Việt Nam, việc khôi phục lại các di sản chữ Quốc ngữ cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, trong đó có di cảo của văn hào Nguyễn Văn Vĩnh, bắt đầu thu hút được sự chú ý của công luận. Đây là điều mà nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân - người vừa được trao giải thưởng của Quỹ Văn hóa Phan Chu Trinh, vì công lao khôi phục tác phẩm của Phan Khôi -, đã ví như một hành động « trục vớt », có nghĩa là một điều cần được làm rất khẩn cấp, trước nguy cơ hủy hoại nhanh chóng. Rõ ràng, chỉ có thể hiểu được thực sự và chính xác về những gì những người như Nguyễn Văn Vĩnh đã làm, nếu như có được trong tay đầy đủ các tư liệu.

***

Mới đây tại Việt Nam, ngày 17/2/2012 Quỹ Văn hóa Phan Châu Trinh và Nhà xuất bản Tri thức đã tổ chức hội thảo “Nguyễn Văn Vĩnh và hành trình chữ Quốc ngữ”, để bàn về kiến nghị Nhà nước Việt Nam xem xét lấy một ngày trong năm để kỷ niệm chữ Quốc ngữ (chữ viết Quốc gia) và thành lập Hội đồng khoa học cấp Nhà nước đánh giá toàn bộ sự nghiệp của Nguyễn Văn Vĩnh.

Ngày 10/6/2012, Quỹ Văn hóa Phan Châu Trinh và Nhà Xuất bản Tri thức đã kết hợp cùng với gia tộc học giả Nguyễn Văn Vĩnh, tổ chức lễ kỷ niệm 130 năm ngày sinh của ông (15/06/1882 - 15/06/2012). Tại buổi kỷ niệm này, nhà sử học Dương Trung Quốc, cũng là người am hiểu về lịch sử báo chí chữ Quốc ngữ Việt Nam, có một nhận định : « Chúng ta mới có một số bài viết, một vài cuộc hội thảo, một bộ phim chưa được quảng bá… có được bao nhiêu người hiểu về Nguyễn Văn Vĩnh đâu?! Chúng tôi biết đã có những nỗ lực to lớn và phải là những nỗ lực to lớn chúng ta mới hiểu được con người này. Tôi biết những nỗ lực của con cháu cụ Vĩnh trong việc tập hợp, tìm kiếm tư liệu rất khó khăn, tốn kém. Trong lưu trữ của chúng ta có biết bao nhiêu tài liệu, những tư liệu lịch sử liên quan đến Nguyễn văn Vĩnh còn đang đọng trong kho lưu trữ ở trong nước và nhất là ở nước ngoài, đặc biệt là ở Pháp. Chúng ta hầu như chưa động chạm đến được bao nhiêu. »

Về di sản của Nguyễn Văn Vĩnh và thực tế của việc sưu tập và bảo tồn các trước tác của văn hào, tạp chí của RFI giới thiệu với quý vị một số nhận xét và chia sẻ của ông Nguyễn Lân Bình, người nhiều năm công phu phục dựng lại di sản của nhân vật lớn lao này.

Ông Nguyễn Lân Bình (Hà Nội) 27/06/2012 Nghe (08:48)